tekst: Karin van Dam-De Meij.
Het online congres van de vereniging Filosofie en Geneeskunde begon 20 november 2021 klokslag twee uur toen Steven Dorrestijn (voorzitter) iedereen welkom heette. Na een introductie van de leden van het bestuur van de vereniging nam Sadaf Soloukey (bestuurslid) het stokje over met een inleiding op het thema van het congres. Sadaf heeft als moderator de sprekers geïntroduceerd, de vragen over de inleidingen helder verwoord en de discussie in goede banen geleid.
Verschillend zijn maakt verschil
Diversiteit en inclusiviteit zijn twee veelgebruikte termen in onze samenleving en daarmee ook een belangrijk onderwerp van discussie in de gezondheidszorg. Waar gaat het precies over en wat betekent verschillend zijn? Deze discussie is vaak vertroebeld en dat is niet gek, als je kijkt naar hoe de concepten in deze discussie multi-interpretabel zijn. De verschillende sprekers namen ons achtereenvolgens mee in hun ideeën over de begrippen diversiteit en inclusiviteit binnen de context van de gezondheidszorg.
Biologisch, psychisch, sociaal? Verschil in een sociale wereld
In de eerste lezing ging Annemie Halsema, Socrates hoogleraar in Leiden en universitair docent Wijsbegeerte aan de VU in Amsterdam, op zoek naar de oorsprong van verschillen: zijn ze sociaal, biologisch of psychisch? Als voorbeeld bij deze zoektocht gebruikte zij de geschiedenis van het denken over het begrip gender. De huidige brede definitie van gender (zie de definitie van de World Health Organization, WHO) illustreert de verschillende perspectieven rond het begrip. Annemie plaatste deze in een historisch overzicht, in de context van verschillende fasen en stromingen van feministische filosofie. Uit actueel onderzoek naar verband is tussen sexe en gender komt naar voren dat er geen eenduidig relatie is en dat dat we niet weten welke factoren hierbij doorslaggevend zijn. Op basis van onderzoek van biologe Ann Fausto-Sterling concludeerde Annemie dat gender een complexe interactie impliceert tussen lichaam, psyche en sociale wereld.
Herken je mij?
Het thema gelijkheid is voor de tweede spreker geen makkelijk thema omdat hij ‘zelf tot het onderwerp van onderzoek behoort’. Aldus Hafez Ismaili M’hamdi, universitair docent Medical Ethics, Philosophy, and History of Medicine, Erasmus MC. Ter illustratie vertelde Hafez een persoonlijk verhaal over zijn eerste dag als brugklasser. Hoe hij als zoon van Marokkaanse ouders automatisch in een taalklasje was geplaatst. De intentie was misschien goed, maar het stigma voelde slecht. Begrippen als diversiteit en inclusie laten zien hoe ongelijk de kansen verdeeld zijn op goede gezondheid, welzijn en geluk, en hoe oneerlijk deze ongelijkheid is. Met zijn lezing zette Hafez ons aan het denken over hoe we in de praktijk met deze ongelijke kansen om moeten gaan. Hij legde de nadruk op respect voor de ander en op het begrip gelijkwaardigheid. Hierbij legde hij een link naar de filosofie van Kant (1724-1804): inclusief denken vraagt om een menswaardige behandeling en om erkenning. Met de kanttekening dat je dit niet alleen kunt en dat je daarbij de blik van anderen nodig hebt.
Hoe zie jij jezelf?
Hafez legde ook een verband met de filosofie van Harriet Taylor Mill (1807-1858) en Charles Taylor (1931- ). Het kantelpunt ligt historisch gezien rond de tijd van de Verlichting: de mens moet zelf aan het werk om vragen over goed of slecht te beantwoorden en met de vraag wat het betekent om authentiek te zijn. Bij het beantwoorden van deze vragen spelen beelden die in de samenleving bestaan ook een rol. Neem bijvoorbeeld de vraag ‘wat het betekent om vrouw te zijn’. Normen en waarden vanuit de samenleving spelen mee. Hafez eindigde zijn betoog met de stelling dat echt luisteren, oprecht luisteren, de kern is om verder te komen in het gesprek over grenzen van gelijkheid en het belang van herkenning.
Verbonden met andere deelnemers
Door zijn verhaal moest ik denken aan de vraag ‘wat het betekent om patiënt te zijn’. Het antwoord is volgens mij dat je dit niet alleen kunt beantwoorden, maar dat je dit samen met familie en hulpverleners in moet vullen. Deze gedachte past voor mij binnen de filosofie van de zorgethiek waarin je in relatie tot anderen jezelf leert zijn. Terwijl ik mij dit bedacht, zag ik in de chat een reactie van een andere deelnemer voorbij komen: ‘doet mij denken aan de zorgethiek’. Grappig hoe je je op zo’n moment verbonden weet met anderen al zit je in je eentje achter het scherm!
Leven met beperkingen
De derde spreekster ging in op het onderzoeksveld disability studies, oftewel onderzoek naar de ervaringen van het leven met beperkingen. Alice Schippers (hoogleraar disability studies, universiteit voor Humanistiek) had als thema Waarderen van verschil – door de bril van disability studies. In het leven met beperkingen schuurt het uitgangspunt van gelijke kansen vaak met de alledaagse praktijk. Het persoonlijke verhaal is van essentieel belang aldus Alice. ‘Wat is normaal?’ Het is maar net hoe je het bekijkt. Ter illustratie gebruikte zij een filmpje over een wereld waarin disability de norm is. Daarmee zette zij vraagtekens bij het jargon dat we bezigen. Met als conclusie dat het waarderen van verschil een plaats verdient in de politieke en publieke beeldvorming, in zorgbeleid en prioritering.
Bewegen naar persoonlijke zorg
De laatste spreekster Floortje Scheepers (hoogleraar innovatie in de GGZ, UMC Utrecht) ging in op Bewegen naar persoonlijke zorg en zij begon met een vraag aan alle deelnemers. Op een schaal van 0 tot 10 moest ik aangeven welke eigenschappen ik aan mijzelf toeschreef. Na afloop vroeg zij of er een verschil in antwoorden zou zijn wanneer ik deze vragen op een ander moment zou hebben ingevuld en of het uitmaakte of anderen die mij kennen deze vragen zouden beantwoorden. Met deze vragen wilde Floortje de belangrijke rol van context aangeven. Zo kan terughoudendheid een lastige eigenschap zijn wanneer je voor het eerst naar school gaat en nieuw vrienden wilt maken maar een goede eigenschap wanneer je in een achterbuurt van een grote stad rondloopt. Het diagnostische handboek bij psychische stoornissen, de DSM, besteedt geen aandacht aan de context. En de medische en psychosociale modellen met hun oorzaak–gevolg denken schieten hierin volgens Floortje ook tekort. En toen kwam het beeld van paardenbloemen en orchideeën.
Paardenbloemen en orchideeën
Dat beeld vat voor mij de essentie van het congres samen. Het was een illustratie om nogmaals het belang van context toe te lichten. Een paardenbloem komt veel voor omdat deze bloem weinig last heeft van leefomstandigheden terwijl de orchidee het alleen in bepaalde omgevingen goed doet. Een prachtig beeld waarin ik tegelijkertijd de boodschappen van de verschillende sprekers herken:
- Annemie: erken dat verschillen belangrijk zijn.
- Hafez: zorg ervoor dat je oprecht luistert.
- Alice: waardeer het persoonlijke verhaal.
- Floortje: realiseer je vanuit welke context je kijkt.
Kortom, het was een interessant congres. En het bood ook handvatten die meteen kunnen helpen om in de praktijk met diversiteit en inclusiviteit verder te gaan. Hopelijk volgend jaar weer live, al heb ik mij zeker niet alleen gevoeld maar verbonden met 75 andere betrokken deelnemers.
Karin van Dam-De Meij
20 november 2021